Jan Szamowski herbu Prus I

 

 

 

Szamowski Jan herbu Prus I (zm. po 2 IX 1514), kasztelan konarski łęczycki.

Pochodził z rodziny drobnoszlacheckiej z Szamowa w ziemi łęczyckiej. Jego brat Stanisław był plebanem w Pszczonowie (k/Łowicza) z prowizji bp. Jakuba z Sienna; w 1489 występował jako kanonik łowicki, pełnił też funkcję prokuratora kapituły łowickiej i poborcy czynszów w należących do dóbr arcybiskupich kluczach skierniewickim i łowickim. Z prezenty kasztelana radomskiego i starosty łowickiego Piotra Pacanowskiego, otrzymał on ok. 1497 r. prepozyturę (probostwo) łowicką; wraz z probostwem w Pszczonowie pełnił ją jeszcze w r. 1523

Siostrą Stanisława była Anna, żona Tomasza z Osędowic; w r. 1481 bracia wypłacili jej posag wynoszący zaledwie 20 kop. Groszy.

Przed 3 VII 1481 został Szamowski powołany przez starostę łęczyckiego Piotra Dunina z Pratkowic i Ujazdu na urząd burgrabiego łęczyckiego; objął go po Piotrze Polaku z Głogowy i pełnił do 1 I 1496 r. Od 1482 r. uczestniczył w życiu politycznym ziemi łęczyckiej, biorąc udział w miejscowych sejmikach. Ekspektatywę na kasztelanię konarską łęczycką otrzymał 10 XII 1484; objął ją pomiędzy 1 I a 2 II 1485, po śmierci Mikołaja Puczka z Nędzerzewa. W 1488 r. został oddelegowany do sądu królewskiego w sprawach granicznych, dotyczących dóbr monarszych (wizja lokalna z jego udziałem miała miejsce 2 IX tego roku); podobną funkcję pełnił również 2 V 1502 23 II 1504. Na zjeździe w Piotrkowie w 1489 r. został wyznaczony na komisarza królewskiego w sprawie nagany szlachectwa wójta łęczyckiego Mikołaja z Leszczów przez kasztelana sieradzkiego Mikołaja Kurozwęckiego. W 1493 uczestniczył w Sejmie walnym w Piotrkowie. Jako podstarości sieradzki występuje w r. 1500 w okresie pełnienia urzędu starosty sieradzkiego przez Rafała Leszczyńskiego (1499-1501). Był posłem z ziemie łęczyckiej na sejm w Piotrkowie w 1504 r., z tytułu diety poselskiej otrzymał 13 III t.r. Kwit na 15 grzywien. Uczestniczył w sejmie w Radomiu w 1505 r., a w 1504-6 był poborcą podatków w ziemi łęczyckiej. Zapewne z nominacji ówczesnego starosty łęczyckiego Mikołaja Gardziny Lubrańskiego sprawował w 1507 r. funkcję podstarościego łęczyckiego. W lutym 1508 r. był jednym z czterech kandydatów sejmiku łęczyckiego do objęcia urzędu sędziego ziemskiego łęczyckiego; król Zygmunt I wybrał jednak Jana Ponętowskiego.

Szamowski systematycznie powiększał swoje dobra ziemskie, wprowadzając Szamowskich do grona czołowych rodzin szlacheckich w ziemi łęczyckiej. Od króla Kazimierza Jagielończyka otrzymał 12 V 1487 przywilej na lokacje na prawie niemieckim wsi Szamów i Wargawa Stara. Ok. r. 1492 nabył za 500 grzywien działy w Walewie od spadkobierców Jakuba Trojko z Walewa. Otrzymał od Jana Brużyckiego wieś Przezwiska w zamian za dział w Zagróbkach i dopłatę 600 grzywien. Odparł pretensję Mikołaja z Zalesia z ziemi sieradzkiej do wsi Uwielinek i Prądzew, posiadanych uprzednio przez siostrę Mikołaja Annę, żonę miecznika łęczyckiego Adama z Parzęczewa.

W latach 1506-7 pozyskał drogą zakupów i zamian z dopłat działy we wsiach Kalinowa i Włosków od spadkobierców kasztelana Andrzeja z Wroczyn. Pod koniec życia posiadał także dobra w Grabiach (dział Wargawy Starej), Siedlewie, Osędowicach, Skrzynkach i Świniarach. W r. 1513 zrezygnował z urzędu kasztelana konarskiego na rzecz syna Stanisława, który 3 VI 1513 otrzymał nominację królewską. Zmarł po 2 IX 1514 r.; mimo cesji na rzecz syna wystąpił wówczas po raz ostatni z tytułem kasztelana.

Żoną Jana Szamowskiego była od 1480 r. pochodząca z drobnoszlacheckiej rodziny Anna; można ją identyfikować z siostrą Pawła z Łazina. Jan Szamowski zapisał jej 1 VIII 1512 na swych dobrach 40 grzywien posagu i 200 fl. Węgierskich wiana; prawdopodobnie był to drugi zapis oprawy na rzecz żony. Z małżeństwa tego urodziło się przynajmniej dwoje dzieci: Katarzyna, od 1503 r. żona Stanisława ze Stradzewa (Szamowski wypłacił jej wówczas pełną sumę posagową) oraz Stanisław, w latach 1513-30 kasztelan konarski łęczycki.

 

Tadeusz Nowak.

 

 

---------------------------------------------------------

Bibliografia:

Polski Słownik Biograficzny T.46/4 zeszyt 191 str. 590

 

Poniżej, trochę rozszerzony  materiał który dotyczy tożsamego Jana Szamowskiego, autorstwa Łukasza Ćwikły z Uniwersytetu Łódzkiego

 

 

KARIERA JANA SZAMOWSKIEGO HERBU PRUS I, CZYLI

PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW RODU PRUSÓW W ZIEMI ŁĘCZYCKIEJ W ŚREDNIOWIECZU I WCZESNEJ EPOCE NOWOŻYTNEJ

 

 

Nie podobna dowcipem, ani piórem kusem wyrazić:

jak wiele się szlachty pisze Prusem.

 

Według tradycji utrwalonej przez Jana Długosza protoplastami rodu Prusów miało być trzech książąt z Prus, którzy po popełnieniu zbrodni uciekli ze swojej ojczyzny i przybyli na ziemie polskie2. Jego tropem podążali także autorzy późniejszych herbarzy, czyli Bartosz Paprocki oraz Kasper Niesiecki, którzy właściwie bezrefleksyjnie opierali się na powyższym przekazie, przyjmując a priori związek rodu z obszarem Prus. Przywoływany już wyżej B. Paprocki na kartach Gniazda cnoty zanotował, że owi książęta mieli rozejść się po różnych województwach i przyjęli miejscowe imiona, a każdy z nich zaczął posługiwać się odmiennym herbem, czym zapewne starał się uzasadnić występowanie w ramach rodu trzech odmian herbowych, czyli Prus I, Prus II (Wilczekosy), a także Prus III3. Prusy już od czasów panowania pierwszych Piastów zajmowały ważne miejsce w ich polityce, co poświadczają walki Bolesława Chrobrego z pogańskimi Prusami, a co zostało odnotowane przez Anonima tzw. Galla na kartach jego słynnej Kroniki Polskiej. Napisał on, że: (...) on to bowiem Selencję, Pomorze i Prusy do tego stopnia albo starł, gdy się przy pogaństwie upierały, albo też, nawrócone, umocnił w wierze, iż wiele tam kościołów i biskupów ustanowił za zgodą papieża, a raczej papież [ustanowił je] za jego pośrednictwem4.

Ród Prusów w Polsce Centralnej, a szczególnie rodzina Szamowskich h. Prus I, której przedstawiciel stanowi główny przedmiot niniejszych rozważań, nie był w ostatnim czasie przedmiotem szczególnych dociekań historyków, a jedyne całościowe ujęcie traktujące o tym rodzie wyszło spod pióra Jadwigi Chwalibińskiej5, która wszakże rozsiedleniu Prusów w Polsce Centralnej poświęciła zaledwie kilka stron6. Niemniej dopiero Jan Szamowski został już nieco szerzej odnotowany w literaturze przedmiotu7. Warto wspomnieć, że ostatnio ukazała się monografia Grzegorza Białuńskiego w całości poświęcona rodom pruskim, czyli Wajsylewicom i Tessymidom, którzy osiedlili się na Pomorzu Gdańskim8. Należy docenić wartość poznawczą tej publikacji, gdyż przybliża ona dzieje rodów wywodzących się bezpośrednio z ziem pruskich.

Także autorzy nowożytnych herbarzy nie wiedzieli zbyt wiele na temat poszczególnych przedstawicieli tego rodu, gdyż ograniczali się jedynie do lakonicznych przekazów, a nierzadko także błędnie określali ich przynależność herbową9.

W okresie średniowiecza w ziemi łęczyckiej spotykamy kilka gniazd rodu Prusów. Znajdowały się one w miejscowościach: Będków, Gutków, Olszowa, Szołajdy, a także w Szamowie położonym na północ od stołecznej Łęczycy. Z Będkowa wywodzili się Spinkowie vel Wspinkowie h. Prus II, czyli Wilczekosy i stanowili oni elitę rodu Prusów w Polsce Centralnej zarówno pod względem potencjału majątkowego, jak i w sensie pełnionych urzędów ziemskich. Dużo mniejszą rolę w okresie średniowiecza i wczesnonowożytnym odegrali ich bliscy sąsiedzi, czyli szlachta z Gutkowa i Olszowej. Ta ostatnia mogła poszczycić się swoim najwybitniejszym przedstawicielem w osobie arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Olszowskiego (1621-1677), którego działalność przypada na okres dużo późniejszy, niż interesujący nas zakres chronologiczny. Zatem w okresie średniowiecza i wczesnonowożytnym rodzina ta nie odgrywała specjalnej roli na partykularzu łęczyckim.

W Szamowie już w początkach XV w. spotykamy szlachtę herbu Prus: Stanisława, Urbana, Andrzeja oraz Pietrasza10. Z kolei w drugiej połowie XV w. na pierwszy plan wysunęła się tu rodzina Szamowskich herbu Prus I, a to za sprawą Jana, który położył solidne fundamenty pod przyszłą pozycję swojej familii. Wypada zatem prześledzić jego karierę polityczną, a także przedsięwzięcia na polu gospodarczym.

Przed 3 VII 1481 r. Jan został powołany przez Piotra Dunina, starostę łęczyckiego, na urząd burgrabiego łęczyckiego, który objął po Piotrze Polaku z Głogowy i pełnił go do 1 I 1496 r.11 Pozycja burgrabiego umożliwiała mu orzecznictwo w sądach grodzkich, gdzie w jego obecności toczyło się wiele spraw między przedstawicielami lokalnej szlachty. Często występował także jako pełnomocnik w sprawach spornych. I tak w 1486 r. w imieniu Marcina z Nera wniósł protestację przeciwko Stanisławowi Nyrskiemu z Wargawy, który nie miał praw do dóbr w Wargawie, bowiem przysługiwały one wspomnianemu Marcinowi12. Od 1482 r. Jan aktywnie uczestniczył w życiu politycznym ziemi łęczyckiej, biorąc udział w miejscowych sejmikach w latach: 1482, 1485-1488, 1490, 1493, 1500, 1502-150313. Wyrazem wzrostu znaczenia jego pozycji politycznej były pełnione przez niego urzędy. Dnia 10 XII 1484 r. otrzymał ekspektatywę na urząd kasztelana konarskiego łęczyckiego, który objął po śmierci Mikołaja Puczka z Nędzerzewa w dniu 2 II 1485 r. i pełnił go do ok. 3 VI 1513 r., kiedy zrezygnował z niego na rzecz syna Stanisława14. Według spisów urzędniczych tytułu kasztelana konarskiego łęczyc-kiego używał jeszcze 2 IX 1514 r.15, ale już jako tytułu honorowego. Jednakże w świetle poczynionych badań należy przesunąć tę datę, gdyż w księgach grodzkich jako kasztelan konarski łęczycki występował jeszcze 26 II 1516 r.16

W 1488 r. został oddelegowany do sądu królewskiego w sprawach granicznych, dotyczących dóbr monarszych. Taką samą funkcję pełnił jeszcze dwukrotnie: 2 V 1502 r. oraz 23 II 1504 r. W 1489 r. na zjeździe w Piotrkowie został wyznaczony na komisarza królewskiego w sprawie nagany szlachectwa wójta łęczyckiego Mikołaja z Leszczów przez kasztelana sieradzkiego Mikołaja Kurozwęckiego17. W 1493 r. Jan uczestniczył w sejmie walnym w Piotrkowie.

W 1500 r. Jan Szamowski występował jako podstarości sieradzki, kiedy urząd starosty sie-radzkiego pełnił Rafał Leszczyński. Był również posłem ziemi łęczyckiej na sejm piotrkowski w 1504 r. i otrzymał dietę poselską w wysokości 15 grzywien. Uczestniczył również w obradach sejmu w Radomiu w 1505 r.18

W latach 1504-1506 Jan Szamowski był poborcą podatków w województwie łęczyckim. W 1507 r. objął urząd podstarościego łęczyckiego i zdaniem Tadeusza Nowaka, urząd ten zawdzięczał nominacji ówczesnego starosty łęczyckiego Mikołaja Gardziny Lubrańskiego19. Z godnością tą występował w źródłach jeszcze 4 III 1516 r.20 W lutym 1508 r. na sejmiku łęczyckim Jan występował jako jeden z kandydatów do objęcia godności sędziego ziemskiego łęczyckiego, co zakończyło się niepowodzeniem, ponieważ Zygmunt I Stary wybrał na ten urząd Jana Ponętowskiego21.

Jan Szamowski dbał o powiększanie własności ziemskiej rodziny, wprowadzając ją w ten sposób do grona znaczniejszych rodów szlacheckich w ziemi łęczyckiej. W 1486 r. wziął w zastaw od Doroty z Gajewa pół łanu za 2 grzywny w tejże miejscowości. Warto odnotować fakt, że już wcześniej posiadał tam pół łanu, który zastawiła mu wspomniana Dorota za kwotę 7 grzywien22. Dnia 12 V 1487 r. uzyskał od Kazimierza Jagiellończyka przywilej na lokację na prawie niemieckim wsi Szamów oraz Wargawa Stara. Za kwotę 500 grzywien nabył działy w Walewie od spadkobierców Jakuba Trojko z Walewa, co nastąpiło prawdopodobnie w 1492 r. Z kolei od Jana Brużyckiego otrzymał wieś Przezwiska w zamian za dział w Zagrobkach i dopłatą 600 grzywien. Odparł pretensje Mikołaja z Zalesia z ziemi sieradzkiej do wsi Uwie-linek i Prądzew, które były uprzednio w posiadaniu siostry Mikołaja, Anny, żony miecznika łęczyckiego Adama z Parzęczewa.

W latach 1506-1507 pozyskał drogą zakupów, a także za-mian za dopłatą wsie Kalinowa i Włosków od spadkobierców kasztelana Andrzeja z Wroczyn. Pod koniec życia posiadał także dobra w Grabiach (dział Wargawy Starej), Siedlewie, Osędowicach, Skrzynkach i Świniarach23.

W 1513 r. Jan Szamowski - jak wspomniano wyżej - dobrowolnie zrezygnował z urzędu kasztelana konarskiego łęczyckiego na rzecz swojego syna Stanisława24.

Jan zmarł po 4 III 1516 r., czyli po dacie, z którą ostatni raz spotykamy go w źródłach jako podstarościego łęczyckiego. Od 1480 r. jego żoną była Anna, siostra Pawła z Łazina. Małżonek zapisał jej 1 VIII 1512 r. na swych dobrach 40 grzywien posagu oraz 200 florenów węgierskich wiana. Ze związku z Anną miał przynajmniej dwoje dzieci: Katarzynę, od około 1503 r. żonę Stanisława ze Stradzewa, której ojciec wypłacił pewną sumę posagową, a także wspomnianego już wyżej Stanisława.

Jan Szamowski dzięki pełnionym urzędom mógł wziąć aktywny udział w życiu politycznym ziemi łęczyckiej, a w dalszej konsekwencji także w polityce ogólnopaństwowej, o czym może świadczyć jego obecność na sejmach. Także polityka nabywania kolejnych wsi znajdujących się w pobliżu rodzinnego Szamowa jest niewątpliwym dowodem na jego dalekowzroczność i chęć zabezpieczenia swojej familii jak największego majątku ziemskiego. W ten sposób Jan Szamowski stworzył solidne fundamenty pod przyszłą karierę swojej rodziny, zostawiając swojemu synowi Stanisławowi całkiem pokaźną własność, a także cedując na niego urząd kasztelana konarskiego, dzięki czemu kolejny z Szamowskich mógł śladem ojca zasiadać na sejmach, angażując się w sprawy nie tylko ziemi łęczyckiej, ale również krajowe.

 

Łukasz Ćwikła

Uniwersytet Łódzki

 

Oryginał dokumentu: www.sknh.uni.lodz.pl/vade/vade_nobiscum_16.pdf

 1 W. Potocki, Poczet herbów szlachty Korony Polskiey i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, Kraków 1696, s. 348.

2 J. Długosz, Insignia seu clenodia Regni Poloniae, [w:] Opera Omnia, t. 1, Kraków 1887, s. 566: „Prutenorum an-tiquorum genus ex tribus Principibus, qui in Poloniam ex Prussia, facinore commisso, pro fugientes, familiam suam propagaverunt”.

3 B. Paprocki, Gniazdo cnoty, Kraków 1578, s. 61.

4 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, wstęp i oprac. M. Plezia, Wrocław 2003, s. 18; Galli Anonymi cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum, ed. K. Maleczyński, [w:] MPH, s.n., t. 2, Kraków 1952, s. 17: „Ipse namque Selenciam, Pomoraniam et Prusiam usque adeo vel in perfidia persistentes contrivit, vel conversas in fide solidavit, quod ecclesias ibi multas et episcopos per apostolicum, ymmo apostolicus per eum ordinavit”.

5 J. Chwalibińska, Ród Prusów w wiekach średnich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1948, r. 52, z. 2,. Spośród współczesnych badaczy, podejmujących badania nad rodem, należy wymienić prace: J. Szymczak, Śladem Wspinków herbu Wilczekosy, czyli Prus II, „Herald” 1991, nr 3-4, s. 11-17; idem, Epigrafika w służbie genealogii. O początkach Wspinków z Będkowa, [w:] Discernere vera ac falsa. Prace ofiarowane Józefowi Szymańskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. J. B. Koroleca, Lublin 1992, s. 303-313; idem, Tenutariusze dóbr pabianickich kapituły krakowskiej (do końca XV w.), „Pabianiciana” 1992, t. 1, s. 27-29; idem, Dział rodzinny Wspinków z Będkowa w 1464 roku. Prace ofiarowane jubileuszowo Profesorowi Aleksandrowi Swieżawskiemu, „Zeszyty Historyczne. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie” 1994, z. 2, s. 155-160; idem, Piotr Wspinek z Będkowa. Przedsiębiorczy gospodarz i administrator dóbr pabianickich kapituły krakowskiej w drugiej połowie XV wieku, [w:] Ludzie. Kościół. Wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej (średniowiecze - wczesna epoka nowożytna), pod red. W. Iwańczaka, Warszawa 2001, s. 543-551; A. Szymczakowa, J. Szymczak, Legaty testamentowe kanonika krakowskiego Adama z Będkowa z 1451 roku dla rodziny, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica” 2004, nr 3, s. 421-429.

6 J. Chwalibińska, op. cit., s. 75-80.

7 T. Nowak, Jan Szamowski h. Prus, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 46, Wrocław-Warszawa-Kraków 2009-2010, s. 590.

8 G. Białuński, Studia z dziejów rycerskich i szlacheckich rodów pruskich (XIII-XVI wiek), Olsztyn 2012, s. 261.

9 Rodzina Wspinków z Będkowa została błędnie zaliczona przez K. Niesieckiego, Herbarz polski powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych, t. 7, Lipsk 1841, s. 522 do herbu Prus I. W świetle ustaleń J. Szymczaka wiemy, że przynależeli oni do herbu Prus II, czyli Wilczekosy - cf. J. Szymczak, Śladem Wspinków..., s. 11-17.

10 Wywody szlachectwa w Polsce XIV-XVII w., „Roczniki Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 1911-1912, t. 3, nr 8.

11 T. Nowak, op. cit., s. 590.

12 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Księgi Grodzkie Łęczyckie (dalej: KGŁ), ks. 7, k. 29.

13 A. Pawiński, Sejmiki ziemskie. Początek ich i rozwój aż do ustalenia się udziału posłów ziemskich w ustawodawstwie sejmu walnego 1374-1505, Warszawa 1895, Dodatki, nr 81-82, 84-86, 89-93.

14 Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku, pod red. A. Gąsiorowskiego, t. II, Ziemia Łęczycka, Sieradzka i Wieluńska, z. 1, Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XIII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak i A. Szymczakowa, Wrocław 1985, s. 47; Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku, pod red. A. Gą-siorowskiego, t. II, Ziemia Łęczycka, Sieradzka i Wieluńska, , z. 2, Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliński i H. Żerek-Kleszcz, Kórnik 1993, s. 64.

15 Ibidem.

16 AGAD, KGŁ, ks. 12, k. 170v: „coram Generoso Johanne de Schamowo castellano conariensi”.

17 T. Nowak, op. cit., s. 590.

18 Ibidem.

19 Ibidem.

20 AGAD, KGŁ, ks. 12, k. 173v.

21 T. Nowak, op. cit., s. 590.

22 AGAD, KGŁ, ks. 7, k. 50v.

23 T. Nowak, op. cit., s. 590.

24 AGAD, Metryka Koronna, ks. 28, k. 60.