Szczegóły

Nadrzędna kategoria: witonia

Opublikowano: 10 luty 2010

 

 

Geneza powstania Witoni

 

 

 

Witonia - a właściwie od XIV w. Witunia, wieś szlachecka, jest gniazdem rodowym rodziny Wituńskich herbu Rola, prawdopodobnie założycieli wsi. Dzisiejsza postać nazwy powstała w wyniku zmiany fonetycznej grup -un, w -on po wieku XVI.

  Pierwsze znane mi pisane wzmianki pochodzą z Ksiąg Sądowych miasta Łęczycy z XIV w., gdzie występują częściowo ówcześni dziedzice Wituni. Pierwsza informacja pojawia się pod datą 1386 r. i wymienia bezimiennie wdowę po Janie z Wituni.

Następnie w roku 1388, Paszko Łącki (być może chodzi o Łękę k. Piątku) składa pozew przeciwko wdowie po Janie z Wituni o nieprawne zajęcie kuźnicy żelaza lub kopalni rudy.

"Paszco Lanczski habet terminum per duas septimanas cum dna de Wituna et potest suus r u d n i c recipere mineram, rude, usque ad duas septimanas".

 

Być może mogło chodzić tu o rudy darniowe których używano wówczas do produkcji tego ważnego surowca.

W księgach sądowych do roku 1419 możemy natrafić na występujących w różnych sporach: Świętochnę, Sławomirę, Grzimka, Witka oraz Klimka podających się z Wituni.

 

 

W 1397 r. Świetochna (Swanthochna), wdowa po Janie z Wituni sprzedaje za 300 kóp groszy praskich wieś Besiekierz pod Piątkiem, Bogucie z Konarzewa (Boguthe de Conarzewo).

"Veniens honesta dna Swanthochna relicta Joannis olim de Vytuna, sana mente et corpore, nobili Boguthe de Conarzewo villam suam ad ipsam hereditarie spectantem, vielicet Besekirz pro CCC sexagenies grossorum pragensium recognouit vendidise[...]"

 

Być może o tą wieś procesowała się w 1388 r. wdowa po Janie z Paszko Łąckim, ponieważ dziś w nazwie wsi można odnaleźć pewne nawiązanie - Besiekierz Rudny.

 

W 1417 r. Jan (Jaszko) z Wituni ,podczaszy, poświadcza szlachectwo Pawła z Domaradzyna.

"Testes ducit pro nobilitate Paulus de Domaradzino contra Johannem de Wituna de proprio clenodio: Sta. pincerna, Prandotha subiudex, clenodii Lazanky, de secundo clenodio Junosza: Jaszko subpincera, Paulus tribunus [ ]

 

 

Kościół parafialny istniał tu już zapewne w XIV w. bowiem w/w ks. sądowe wymieniają w 1388 roku kilka razy Mikołaja, plebana z Wituni (Nicolaus plebanus de Vituna).

Lustracje dóbr kościelnych archidiecezji gnieźnieńskiej z lat 1511-1523 (Liber Beneficiorum, Łaskiego) wymieniają już kościół pod wezwaniem św. Katarzyny, który ma proboszcza i dwóch wikariuszy.

W tym czasie do parafii Witonia należały wsie:

Krokorczyce, Oraczewo, Gajewo, Byszew, Gołocice, Szamów, Wargawa Stara i Nowa, Wargawa Budkhy, Nędzerzew, Węglewice, Gledzianówek, Uwielinek (Qwyelyno), Gołocice Clementis, Siedlewko (Szyedlewko),Romartów, Karkosy (Karkosczyny) oraz zaginione i nieistniejące już miejscowości Tuklancz (Thuklancz), Trzpyelye , Słunawy (Slunawj), Wieprzki (Wyeprzky) oraz Spiżany (Spyzany). Dziesięcina plebanowi płacona była po groszu z łana.

 

 

Według rejestrów skarbowych (poborowych)  z 1576 roku, Witonia cały czas pozostaje w rękach Wituńskich. Jan i Szymon Wituńscy - zapewne bracia - płacą od 14 łanów (w tym 4 opuszczonych), 3 zagrodników, karczmę, rzemieślnika, 16 osadników (kmieci). W ich posiadaniu jest także część wsi Pniewo (2 łany) w parafii Krośniewice.

 

Nie były to jedyne dobra Wituskich. Szymon Wituński dzierżawił wsie:

• Topole Królewską, dzierżawa w część własności królewskiej, obejmuje 24 łany, karczmę dziedziczną, szynkarza, 1 osadnika

• Krokorczyce, jako dzierżawa w ilości 4 łany i 4 osadników.

 

Te same rejestry skarbowe z 1576 r. wymieniają także inne włościa które dzierżyli Wituńscy.Następcy czyli sukcesorowie  Stanisława Wituńskiego opłacają podatek z części Strzegocina (obok Katarzyny Strzegockiej i Jana Szamowskiego), w którym posiadają 9 łanów, 6 zagrodników, karczmę, szynkarza, rzemieślnika i 7 osadników, oraz z części Kuchar (2 łany, 3 osadników).

Dzierżawa królewska we wsi Topola pozostaje w posiadaniu Wituńskich do roku 1587, po którym to Zygmunt III na mocy dekretu pozwala na wykup wsi Topola z rąk spadkobierców Szymona Wituńskiego, Janowi Grabskiemu h. Pomian, żołnierzowi zasłużonemu w wyprawach Stefana Batorego. Grabscy, których rodzinną ziemią była ziemia kujawska,  począwszy od XVI w. za sprawą protoplasty gałęzi Łęczyckiej, w następnych pokoleniach poczeli licznie osiedlać sie na tej ziemi (wiecej o Grabskich).

Dzierżawę części królewskiej potwierdza też Lustracja z lat 1628-32, gdzie czytamy: "Wieś Topola, tam posesor urodzony Andrzej Grudziecki dożywociu się znajdował. Znaleźliśmy bo być czwartym ( kolejność dzierżawców). To jest pierwsze Szymonowi Wituńskiemu (błędnie zapisane Witowskiemu) a drugie Panu Grabskiemu dożywocie służyło. Trzecia część sumy in revisione litteratum (przedłożonego pisma) cesją Pana Cedrowskiego z małżonką wspólnym dożywociem upadła, którzy (po których) JKM w 1626 cesją w grodzie łęczyckim 1626 ustąpieli trzeciego dożywocia swego wyżej pomienionemu Panu Grudzieckiemu, który iż znajduje się w czwartym dożywociu lustracyji nie podpadł"

Topola k/Łęczycy zwana kiedyś Zabrodnią, miała łany królewskie i szlacheckie (stąd nazwy: Królewska i Szlachecka)

 

• 
•  

 

Około 1558/59 r. ten sam Stanisław Wituński z Wituni, nabywa 3044 korców żyta w Pabianicach. (źr:Gospodarstwo dworskie w dobrach Pabianice 1559-1570).

 

 

Źródła podają iż Szymon Wituński który prawdopodobnie dziedziczy Witonię, posiadał córkę Katarzynę, jedynaczkę i późniejszą dziedziczkę Wituni. W 1592 roku Katarzyna Wituńska wychodzi za mąż za Janusza Sierakowskiego herbu Ogończyk, piszącego się z Bogusławic, kasztelana kruszwickiego, następnie brzesko-kujawskiego. Dzięki małżeństwu z Katarzyną Wituską, zawartym w 1592 r. Sierakowski prawdopodobnie wszedł posiadanie wsi Witonia, wniesionej w posagu przez Katarzynę.

 

• 
•  

Skoro Katarzyna była jedynym dzieckiem Szymona Wituńskiego, (nie pozostawił potomka płci męskiej), można domniemać iż Katarzyna była ostatnią z rodu szlachty Wituńskich z Wituni. Można domniemać że prawdopodobnie linia Wituńskich wygasła. Jeśli powyższe stwierdzenia są prawdziwe, Witonia dziedziczona przez pokolenia, jako posag przeszła w ręce nowych właścicieli - rodu Sierakowskich.

Powołując się na herbarze, Janusz Sierakowski z małżeństwa z Katarzyną Wituńską miał 4 synów oraz 4 córki.

Córki: Helenę zamężna z Stanisławem Karśnickim, sędzią ziemskim sieradzkim, Zofia zamężna za Janem Tarnowskim herbu Rola podkomorzym sochaczewskim, Annę (zm. po 1647) za Adamem Puckiem, skarbnikiem łęczyckim i Jadwigę za Jakubem Taczanowski.

Synowie: Remigian (zm.1625), Stefan, Samuel sekretarz królewski, proboszcz w Strzelnie (zm. 1635), oraz Szymon (3 razy żonatego) po którym idą silnie rozrodzeni Sierakowscy h. Ogończyk w Wielkopolsce i Kujawach, min. arcybiskup hr. Wacław Sierakowski. Czy Witonia w formie posagu przeszła następnie w ręce rodzeństwa i na które dziecko konkretnie, nie udało mi się ustalić. (Więcej o Sierakowskich czytaj...)

 

 

Następnie w latach ok. 1620 - 1710 Witonia należy już do rodziny Grabskich herbu Pomian, piszących się z Grabi, rodzinie licznie osiadłej  w XVII-XVIII na Ziemi Łęczyckiej, i posiadajacej tu kilkanaście majątków. Spis inwentarza przeprowadzony we Witoni w 1682 roku (Łęcz.Oblaty 146 f.23) wymienia Jana Grabskiego, syna Samuela Grabskiego oraz jego brata Franciszka Andrzeja ? właściciela pobliskich Krokorczyc (niegdyś dzierżawionych przez Szymona Wituńskiego).

Warto nadmienić iż żoną Samuela Grabskiego była Helena z Bogusławic Sierakowskia, córka Łukasza Sierakowskiego, który był bratem rodzonym w/w Janusza Sierakowskiego. Helena Sierakowska (zmarła w 1643 r.) posiada w kościele parafialnym płyte pamiątkową. (Więcej o Sierakowskich czytaj...)

W jaki sposób Grabscy weszli w posiadanie Witoni nie jest mi wiadome. Jeśli nie w formie zakupu, to mógł to być posag Heleny Sierakowskiej która mogła być dziedziczką tych dóbr. Wszak jej wuj Janusz Sierakowski miał za żonę Katarzynę Wituńską córkę Szymona z którą miał również ośmioro dzieci. Jeśli Janusz nie zapisał dóbr w spadku,  mógł zamienić wieś ze swoim najmłodszym bratem Łukaszem, lub ją sprzedać Łukaszowi, który następnie w posagu przekazał ją córce Helenie. Jednak wśród wymienianych w tym czasie dóbr Sierakowskich Witoni jak dotąd nie znalazłem.

Do Grabskich herbu Pomian należały też min. pobliskie Kuchary, Strzegocin (w części), Byszew (z zaginionym pobliskim Tuklęczem), Leszno, i Piwki.

 

Witonia w całości w rękach Grabskich pozostała do ok 1710 r. Ostatnim jej właścicielem był Andrzej Grabski kasztelan kasztelan brzeziński i jego żona Domicella Walewska. Andrzej i Domicela z Walewskich Grabscy nie doczekali się potomstwa.Domicela przeżyła męża (który zm. 1710 r.) i wyszła po raz drugi za mąż za Andrzeja Głębockiego wówczas starostę brzesko-kujawskiego, z którym w 1711 spisała akt dożywocia. Za sprawą ponownego za mąż pójścia za Andrzeja Głębockiego, późniejszego wojewodę rawskiego, dobra Witońskie zapisane dożywotnio Grabskiej z Walewskich, znalazły się w posiadaniu Głębockich. Co prawda źródła z lat 1710-1750 podają że Grabscy (bracia zmarłego Andrzeja, oraz ich dzieci) posiadali pewne sumy i zapisy dokonane na dobrach Witońskich, lecz zapewne w następstwie zostały wykupione przez późniejszych właścicieli Witoni.

W taki sposób Senatorska rodzina Głębockich, wywodzących się z Głębokiego w pow. radziejowskim, przejęła prawa do Witoni. Podział majątku po zmarłym w 1735 r. wojewodzie między jego dzieci z 3 małżeństw tj. Aleksandra, Wawrzyńca oraz Salomeę spowodowało przekazanie praw do Witoni właśnie Salomei, zapewne w formie posagu.

Można przyjąć że dobra witońskie od roku 1750 do ok. 1820 należą już do rodziny Orserrich herbu Złotokłos. Pierwszym Orsettim we Witoni  (w 1750 r.) był Władysław Orsetti, łowczy podlaski. Jego pierwszą żoną była Salomea z Głębockich, drugą Anna Sarnecka. Po śmierci Władysława majątek przeszedł na syna Wilhelma Orsettiego. Zoną syna Władysława, Wilhelma była Enata z Jerzewskich. Po rodzicach Witonię dziedziczy ich prawdopodobnie jedyny syn, także Wilhelm, który umiera bezpotomnie w 1820 roku.

Do rodziny Orsettich w tym czasie należały też folwarki w Uwielinku (część), Topoli Zabrodniej (Szlacheckiej),  Byszewie, Lesznie i Nędzerzewie, Dobrzelinie oraz dobra Oporowskie wraz Oporowem  i zamkiem.

 

 

Folwark i Wieś w XIX wieku

 

W 1827 r. w Witoni było w sumie 27 domów i 215 mieszkańców, w 1880 r. ? 800 mieszkańców.

Ludność wsi w końcu XIX w. liczyła 1320 osób, w tym kilku Żydów.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego podaje że pod koniec wieku XIX, wieś liczyła 16 rodzin osadników (włościan i kolonistów) posiadających 938 mórg, karczmę z zajazdem. Według w/w słownika, gmina Witonia liczyła 6273 mieszkańców (w tym 6 prawosławnych, 23 protestantów, 27 żydów).

Folwark znajdujący się w południowo-zachodniej granicy miejscowości (Uwielinek), miał natomiast 238 mórg, 4 budynki murowane, 8 drewnianych. W 1928 r. właścicielem (ostatnim) był Adolf Guthke. Po II wojnie światowej folwark został rozparcelowany.

 

Istniał jeszcze Folwark pokościelny, nad rzeką bez nazwy, należał do osoby prywatnej (słownik nie podaje do kogo) miał wielkość 120 mórg. Według Księgi Adresowej Polskiej z 1928 roku, właścicielem folwarku pokościelnego był Władysław Żuchowicz.

 

Pierwotnie zabudowa wsi kształtowała się pierwotnie w pobliżu kościoła i dworu, wzdłuż traktu z Kutna do Łęczycy. Dopiero w drugiej połowie XX w. rozwinęła sie w kierunku zachodnim. Spowodowane to było min. parcelacją majątku. W ten sposób Witonia połączyła się lub można powiedzieć wchłonęła Uwielinek, niegdyś wymieniany jako oddzielny folwark i wieś.

 

• Witonia na mapie z 1944r. Witonia na mapie z 1944r.
• Witonia ok 1800 r. Witonia ok 1800 r.
•  

Pod koniec XIX w. w skład gminy wchodzą wsie: Adamów, Byszew, Budki, Gajewo, Gledzianów, Gledzianówek, Józefów, Józefków Szamowski, Julinki, Kuchary, Kustosin, Krokorczyce, Ktery, Leszno, Maryanki, Michałów, Nędzerzew, Obidów, Obidówek, Oraczew, Piaski, Rudniki, Rybitwy, Strzegocin, Szamów, Uwielinek, Wargawa Młoda, Wargawa Stara, Węglewice, Wierzyki, Zieleniew.

 

 

W 1920 r. z inicjatywy obecnego proboszcza parafii, ks. Hermana von Szmidta powołano w Witoni Spółdzielnię Rolniczo-Handlową. Spółdzielnia po II wojnie światowej nosi nazwę: Gmina Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska". Obecnie funkcjonuje pod nazwą pierwotną. Założyciel ma swoją tablicę pamiątkową w kościele parafialnym.

W latach 1920-1921 zbudowano w Witoni 2 młyny: mechaniczny i wodny. Mechaniczny zachował się do naszych czasów.

W 1925 roku przy budowie linii kolejowej wzniesiono dworzec kolejowy i budynki mieszkalne dla pracowników kolej.

 

 

Książka Adresowa Polski z 1928 r. wymienia min. następujących rzemieślników i przedsiębiorców w gminie Witonia:

Apteka: Jagiełowicz M.

Kowale: Baliński A., Brzozowski D. - Romartów,

- Duczyński F. - Grzelak J. (Gozdków)

- Jędrzejczak A Sochacki (Strzegocin)

Rzeźnicy: Czarnecki J., Staniszewski S. (Strzegocin)

Wyszynk trunków: Lange E.

Ślusarze: Rzeźnicki T, Rzeźnicki W. (Witonia)

Stolarze: Kiełczewski A., Nowacki A.

Wiatraki: Baliński J, Cieślak J. (Obidówek), Czekalski S. (Romartów), Hinke K. (Wargawa), Kołodziejska J. (Nędzerzew), Paliński J. (Strzegocin)

Młyn motorowy: Kołodziejski P., Michałowski J., Olczak M, Tygo J. i S-ka.

 

W czasie II wojny światowej nazwa Witoni to Weitenland.

 

 

 

---------------------------------------------------------

Bibliografia:

1. Polski Słownik Biograficzny T. 8 (Grabscy)

2. Polski Słownik Biograficzny T. 24 (Orsetty)

3. Tabela miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności T.2 1827 r.

4. Leszek Kajzer  "Studia nad świeckim budownictwem obronnym woj. łęczyckiego w XIII-XVII w.

5. Książka Adresowa polski z 1928 r.i 1930 r.

6. Przewodnik po Łęczycy i regionie łęczyckim, Łęczyca 2005

7. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, www.wbc.poznan.pl