Słowniczek

altaria - (łac.altare) oznacza ołtarz lub fundusz albo zapis na utrzymanie ołtarza lub kaplicy w kościele. Stąd altarzysta, duchowny pełniący obowiązki przy określonym ołtarzu i pobierający w związku z tym określone dochody

bieguny -  w starych budowlach rodzaj zawiasów u drzwi i wrót. Były to drewniane pionowe czopy wystające z obrysu drzwi. Stanowiły one integralną część drzwi. Czopy obracały się w otworach zwanych stępkami. Pierwotnie wszystkie drzwi i wrota we dworach i chałupach wiejskich obracały się na biegunach drewnianych. Z biegiem lat, w miarę upowszechniania się wyrobów stalowych i wzrostu zamożności właścicieli, miejsce biegunów drewnianych zajęły bieguny stalowe, a następnie zawiasy stalowe. Drzwi domowe miały jeden biegun z dwoma czopami ? górnym i dolnym. Wrota podwójne miały dwa bieguny ? prawy i lewy.

burgrabia - (łac. burggrabius capitanei), przeprowadzał egzekucję sądową, aresztował zakłócających sesje sądowe, chwytał przestępców. Burgrabiowie byli mianowani przez starostów spośród szlachty zamieszkującej daną ziemię. Nie mogli nimi zostać kasztelanowie ani urzędnicy ziemscy.

dziesięcina - stała danina uiszczana przez ludność chłopską kościołowi pierwotnie w wysokości dziesiątej części plonów lub dochodu, np.co 10 snopa z pola (dziesięcina snopowa). Była ona niezwykle niekorzystna dla chłopa ponieważ zboże musiało pozostawać na polu, aż do chwili gdy osoba duchowna lub jej przedstawiciel wskazał , które snopki mają zostać dostarczone do jego stodoły lub brogu. Chłop zobowiązany był jeszcze do składania dwóch świadczeń :
- mesznego - daniny dla plebana w wysokości korca zboża z gospodarstwa chłopskiego
- kolendy - mała opłata pieniężna zbierana w okresie świątecznym

gumno - W dawnych czasach, w Polsce, w gospodarstwach folwarcznych, stodoły budowano na bokach kwadratowego podwórza. To podwórze, wraz ze stodołami, nazywano gumnem. Jeśli stodoły nie stykały się węgłami, pozostałą przestrzeń ogradzano płotem. Na gumnie folwarcznym zwykle były cztery stodoły, na chłopskim jedna.

Intromisja (łac. intromissio). czyli po polsku "wwiązanie" była aktem prawnym faktycznego wprowadzenia nowego dziedzica w posiadanie dóbr. Legalne zawładnięcie - rozumiane jako wejście w posiadanie nieruchomości zgodnie z wyrokiem sądowym, ogłaszane było niegdyś osobiście przez przysłanego w tym celu, na miejsce, woźnego sądowego. Ogłaszanie intromisji, odbywało się w miejscu publicznym - np. na rynku, wobec zgromadzonych świadków. Intromisja nie była wymagana do karczem, młynów a także i do dóbr ziemskich, jeżeli dziedzicem zostawał jeden z braci.

kmiecie - (łac. cmethos, cmetonis, kmetho) podstawowa grupa mieszkańców wsi w Polsce w XIII-XIX wieku. W XIV i XV w. słowo to oznaczało bogatych chłopów, którzy mieli własne gospodarstwo o powierzchni przynajmniej 1 łana ziemi (od XVI wieku stopniowo coraz mniejszych), w zamian za co musieli płacić panu feudalnemu czynsz i wykonywać prace rolne na jego ziemi.

Kmieciom ze wsi wydalić się dobrowolnie nie było wolno, w Łęczyckiem mogli oddalić sie za zapłaceniem 3 grzywien i zostawieniu domu w porządku . Kmiecie osadzani na prawie polskim pełnili powinności w naturze,na prawie niemieckim byli czynszownikami. Konfederacja z 1573 r. mówi "jako zawsze było, będzie wolno i teraz każdemu panu poddanego swego nieposłusznego,podług rozumienia swego karać" Dopiero w 1768 r. szlachta sama uchwałą sejmowa odebrała obie prawo życia i śmierci nad włościanami. Poddaństwo zniosła w zupełności konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r. Włościan stał się równy w obliczu prawa, lecz dopiero dekret z 1846 r. uznał ich wieczystymi dzierżawcami gruntów przez nich osiadłych. Dekret z 1861 r. pańszczyzna czyli robocizna została ostatecznie zniesiona.

kasztelan - (łac. castellanus) urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce.Od XI w. zarządzanie terytorium państwa należało do kasztelanów (comes castellanus),sprawujących władzę lokalną w określonych prowincjach, i nieco później także do kasztelanów zarządzających ziemiami (kasztelaniami). Kasztelanom podporządkowane były siły zbrojne, sprawowali również sądy w imieniu władcy i ściągali daniny od ludności na rzecz panującego. Konstytucja z 1569 r. podzieliła kasztelanów na dwie klasy, 35 "większych" i 49 "mniejszych". Kasztelanów większych tytułowano "wielmożny"(łac.magnificus), a mniejszych "urodzony" (łac.generosus). Prywatnie wszystkich tytułowano "jaśnie wielmożny". Kasztelanów mniejszych zwano "drążkowymi" ponieważ konstytucja nie przewidywała im krzeseł w senacie, siadali gdzie mogli, czasem na poręczy czy drążkach. W 1775 zniesiono ten podział.Na końcu senatorskich urzędów ziemskich, znajdowało się trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, łęczycki i inowłocławski.

Co do kasztelanów konarskich, to jest przykład niekompetencji ówczesnych urzędników. Dawnymi czasy (do XIV wieku) "konarski" był nazwą urzędu koniuszego. Później tej nazwy zapomniano, zachowała się tylko w tych trzech ziemiach (Kujawy, łęczyckie, sieradzkie). Ale nawet tam nikt nie pamiętał, że chodzi o koniuszych. Jakimś trafem uznano, że "konarski" to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. Gdy powstawał senat i włączano doń wszystkich senatorów mniejszych, owi trzej konarscy załapali się właśnie jako kasztelanowie. Jak to ładnie pisze Z. Góralski: "W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nie istniejącego urzędu".

Księgi sądowe. Są to rejestry zawierające wyroki, postanowienia sądów ziemskich i grodzkich. Można podzielić je na kilka kategorii:

• inskypcje - akty prawne szczególne o charakterze wieczystym (zazwyczaj dotyczące nieruchomości)
• relacje-  zeznania urzędników o dokonanych czynnościach prawnych
• protestacje (manifestacje) - skargi na dokonane przestępstwa

Oblata, oblatowanie - występowało wtedy, jeśli ktoś całą rzecz ustnie albo na piśmie podał w sądzie, żądając dosłownego zapisania w księdze, zwano to oblatą. Jeżeli ktoś przyniósł pismo już gotowe i kazał je tylko zaregestrować do księgi i podpisać, nazywało się to roboracją.

floren - złota moneta o masie ok. 3,5 g, bitwa we Florencji od 1252 roku. Od XIV wieku naśladowana w wielu krajach europejskich, także sporadycznie w Polsce (ok. 1331-1501). W XVI wieku nazwa wyparta przez dukat. W Polsce w XV-XVIII wieku określenie złotego polskiego
folwark - gospodarstwo wiejskie pana. Początkowo jego zadaniem było zaspokojenie potrzeb własnego dworu, potem folwark zaczął produkty rolne na handel. W folwarku pracowali chłopi w zamian za prawo użytkowania swych niewielkich gospodarstw

lokacja - w średniowiecznej Polsce, począwszy od XIII w., zakładanie wsi lub miast na surowym korzeniu, zwykle na tzw. prawie niemieckim, albo częściej przenoszenie już istniejących osad z prawa polskiego na niemieckie. Lokacja wsi wymagała udzielenia przez panującego immunitetu władcy feudalnemu, który następnie zawierał umowę z zasadźcą (lokator), określając prawa i obowiązki zarówno zasadźcy, jak i chłopów. Na czele tworzonej w ten sposób wsi stał dziedziczny sołtys. Chłopi uzyskiwali w użytkowanie zwykle łan ziemi, z którego (po okresie wolnizny) zobowiązani byli do płacenia czynszu w pieniądzach i zbożu, a także do niewielkiej renty odrobkowej (2-4 dni w roku). Lokacja połączona była też z wprowadzeniem niwowego układu pól i regularnej zabudowy.

łan - średniowieczna miara powierzchni ziemi. Zasadniczo istniały dwa rodzaje łanów:
- łan flamandzki (chełmiński, średzki) - 30 morgów  = 16,8 ha - tzw. łan mniejszy;
- łan frankoński (teutoński) - 43 morgi = 24,2 ha - tzw. łan większy

miecznik - w Polsce do XIV wieku urzędnik dworski zawiadujący zbrojownią panującego i noszący przed nim miecz; w XIV-XVI wieku - urząd tytularny.
morga - (mórg, jutrzyna), dawna jednostka powierzchni gruntów; w Polsce w XVI w. morga chełmińska (0,5985ha), w XIX w. morga nowopolska (0,5599ha), morga pruska duża (0,5755ha) i mała (0,2500ha). W niniejszym opracowaniu autorzy odwołują się do morgi pruskiej małej, która dzieliła się w XIX wieku na 180 prętów.

oprawa - w średniowieczu oznaczało zawarcie w testamencie, czy innym akcie prawnym finansowego i majątkowego zabezpieczenia na dobrach dla żony po zmarłym mężu. Był zwykle równy wniesionego przez żonę wielkości posagu. Oprawe zwykle robiono przed ślubem i "robowano" (łac. Roborant) w aktach. Prawo przestawało obowiązywać tylko w przypadku powtórnym zamążpójściu. Różniła się oprawa od tzw. dożywocia, że w drugim przypadku, po śmierci pani oprawnej, dziedzic musiał zwracać jej sukcesorom (następcom, spadkobiercom) kapitał. Zwykle w aktach ziemskich zapis taki był tytułowany łacińskim słowem "reformatio"

osadnik - (łac. colonus, coloni) osadników nazywano także kolonistami

pańszczyzna - przymusowa praca chłopów na rzecz pana, na którego gruntach byli osiedleni, wykonywana w zamian za prawo użytkowania gospodarstw. Tworzenie się folwarków rolnych wymagało pańszczyzny, t.j. robocizny stałej i przymusowej, bez której nigdy powstać by nie mogły. Obejmowała przede wszystkim pracę na roli (folwark), także inne posługi, np. stróżę, pracę w lesie, również w rzemiośle dworskim, w kuźnicach, w XVIII w. w manufakturach.

Chłopi posiadający gospodarstwa pełnorolne (kmiecie), ale także niekiedy zagrodnicy odrabiali pańszczyznę sprzężajną (tj. z własnym zaprzęgiem czyli wykonywanej wołami, końmi wraz z wozem, pługiem, broną), małorolni (zagrodnicy, chałupnicy, komornicy) - pańszczyznę pieszą. Pańszczyzna istniała zapewne już przed XIII w., początkowo wynosiła kilka dni pracy w roku; w XIII w. często bywała zastępowana świadczeniami w naturze lub pieniądzu (czynsz); od pocz. XIV w. wzrost pańszczyzny do 2?4 dni pracy sprzężajnej z 1 łanu rocznie; na przeł. XIV i XV w. pojawiła się pańszczyzna tygodniowa ? określona liczbą dni pracy w tygodniu: kmiecie zazwyczaj świadczyli 1 dzień, w XV w. niekiedy już 3, wyjątkowo nawet 4?5 dni tygodniowo (gł. we wsiach kośc.); 1520 wprowadzono minimum pańszczyzny kmiecej, wynoszące 1 dzień tygodniowo pracy sprzężajnej z 1 łanu; wkrótce nastąpił jej wzrost: w poł. XVI w. do 3 dni tygodniowo, w poł. XVII w. zazwyczaj 4?5 dni, w XVIII w. ? 5?6 dni; wysokość pańszczyzny zależała od typu własności ziemskiej, na ogół niższa była w królewszczyznach;

Chłopi nie płacili już żadnych podatków skarbowych, które obwiązały wyłącznie dziedzica. W przypadku utraty konia lub wołu, otrzymywali takowego do czasu własnego dochówku. Otrzymywali w razie potrzeby pożyczkę zboża do siewu, drewno dworskie na chatę, opał, wóz itp. Niekiedy (zwł. od poł. XVII w.) od pańszczyzny wykupywali się poszczególni chłopi lub całe wsie; w 2 poł. XVIII i w XIX w. coraz częściej zamieniano ją na czynsz; w Galicji pańszczyznę zniesiono 1848, na ziemiach zaboru pruskiego stopniowo 1811?50, w Królestwie Polskim zniesienie pańszczyzny ogłosiły 1863 władze powstania styczniowego, ostatecznie zlikwidował ją 1864 rosyjski dekret uwłaszczeniowy.

plenipotent - (łac. plenipotents) pełnomocnik, osoba upoważniona do działania w czyimś imieniu, posiadająca czyjeś plenipotencje.

podczaszy - w dawnej Polsce urzędnik nadworny zarządzający piwnicami panującego i dysponujący trunki podczas uczt; od XV w. godność wyłącznie honorowa, od 1569 odrębna w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim; także urząd ziemski.
podkomorzy - urzędnik dworski w dawnej Polsce, drugi w hierarchii po marszałku. Do jego obowiązków należała opieka nad apartamentami i służbą panującego. Od XIV w. urząd podkomorzego był urzędem ziemskim (rozstrzygał spory w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich).

podworne - w Polsce do XIII-XIV wieku danina prawa książęcego; pobierana w różnych postaciach: krowy, barany, zboże, miód.

posag, wiano - jedna z form płatności małżeńskich, stanowiąca różne przedmioty materialne, wnoszone do małżeństwa przez pannę młodą i stanowiące podstawę zakładania własnego gospodarstwa domowego.
sołtys -  to w średniowieczu osoba postawiona przez feudalnego pana na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim. Sołtysem mógł być szlachcic, mieszczanin lub chłop. Do praw sołtysa należało :
- zbieranie czynszu
- przewodniczenie ławie wiejskiej
- otrzymywał kilka łanów ziemi, na których mógł osadzać chłopów i w ten sposób powstawały folwarki sołtysie
- uczestniczył w dochodach feudała (1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych) ? prawo posiadania jatki, młyna itp.
Z drugiej strony miał obowiązek konnej służby wojskowej.
Pozycja społeczna i ekonomiczna sołtysów była stosunkowo mocna, mogli oni nawet konkurować ze średniozamożną szlachtą. Z tego względu szlachta wymogła na Jagielle statut warecki (1423) na mocy, którego mogła wykupywać sołectwa. Z biegiem czasu od wieku XV do XVII sołtysi stali się nadzorcami pańszczyźnianymi i pomocnikami właścicieli wsi.
W Polsce rozbiorowej i w okresie międzywojennym sołtys stał na czele najniższej jednostki podziału administracyjnego - gromady.

zagrodnik - (łac. hortulanus) chłop bezrolny, czasami nazywani ogrodnikami, stanowili drugą co do wielkości po kmieciach grupę mieszkańców dawnych wsi. Ich nazwa wywodzi się stąd, iż posiadali zagrodę (chata z małym podwórkiem i zabudowania gospodarcze), mogli również posiadać ogród i mały skrawek pola. Jego wielkość nie była duża najwyżej kilka mórg. Stopień ich zamożności nie był wielki. Aby przeżyć, musiał najmować się do pracy. Część z nich dysponowała końmi, wozami, wołami. Według uchwał łęczyckich z lat 1418 i 1419 zagrodnikom, jak kmieciom było wolno opuszczac swoje siedziby po zapłaceniu panu gościny.

zagon - w dawnej Polsce pojęcie określające trudną do ustalenia powierzchnię ziemi uprawnej. Był to długi, wąski pas zaoranego pola, składający się z kilku lub kilkunastu skib, ograniczony równoległymi bruzdami,